Ως ψυχολόγος και εκπαιδευόμενη συστημική ψυχοθεραπεύτρια, συχνά συναντώ ανθρώπους που έρχονται στην θεραπεία φέροντας μια ταμπέλα: «Είμαι αγχώδης», «Έχω κατάθλιψη», «Είμαι ο/η προβληματικός/ή της οικογένειας».
Η συμβατική, γραμμική σκέψη μάς έχει συνηθίσει να αναζητούμε την αιτία του προβλήματος αποκλειστικά εντός του ατόμου – στα γονίδιά του, στις βιολογικές του ανισορροπίες, ή στις ατομικές του αδυναμίες.
Ωστόσο, η Συστημική Προσέγγιση μάς καλεί να κάνουμε ένα επιστημολογικό άλμα: να απομακρυνθούμε από το «γιατί» (αίτιο-αποτέλεσμα) και να εστιάσουμε στο «πώς» (διαδικασία και αλληλεπίδραση).
Σε αυτό το πλαίσιο, το σύμπτωμα, είτε είναι άγχος, εξαρτητική συμπεριφορά ή μια σοβαρή διαταραχή, παύει να είναι μια ατομική παθολογία και μετατρέπεται σε μήνυμα. Είναι η φωνή που προσφέρει διέξοδο, η πιο ευαίσθητη ένδειξη ότι κάτι στο ευρύτερο σύστημα (οικογένεια, ζευγάρι, εργασιακό περιβάλλον) χρειάζεται αναδιοργάνωση και αλλαγή.
1. Η Επιστημολογία του Συστήματος: Πέρα από το Άθροισμα των Μερών
Η συστημική σκέψη βασίζεται στη Θεωρία των Γενικών Συστημάτων του Ludwig von Bertalanffy και στις πρωτοποριακές εργασίες του Gregory Bateson. Σύμφωνα με αυτή τη θεώρηση, ένα σύστημα (π.χ. μια οικογένεια) δεν είναι απλώς το άθροισμα των μελών του. Αντίθετα, είναι ένα σύνολο στοιχείων που βρίσκονται σε διαρκή αλληλεπίδραση και αλληλεξάρτηση (Heatherington et al., 2015; Flaskas, 2012).
1.1. Η Κυκλική Αιτιότητα vs. Η Γραμμική Σκέψη
Η θεμελιώδης διαφορά έγκειται στην έννοια της αιτιότητας.
Γραμμική Αιτιότητα: Υποθέτει ότι το Α προκαλεί το Β. ("Το άγχος του παιδιού οφείλεται στην υπερπροστατευτική μητέρα.")
Κυκλική Αιτιότητα: Αναγνωρίζει ότι η συμπεριφορά του ενός επηρεάζει και επηρεάζεται ταυτόχρονα από τη συμπεριφορά του άλλου, δημιουργώντας φαύλους κύκλους αλληλεπίδρασης (Minuchin, 1974; Tsiantis & Manolopoulos, 1987). ("Η υπερπροστατευτική συμπεριφορά της μητέρας εντείνει το άγχος του παιδιού, το οποίο με τη σειρά του κάνει τη μητέρα να γίνει ακόμα πιο υπερπροστατευτική.")
Μέσα σε αυτούς τους κύκλους, το σύμπτωμα ενός μέλους είναι μία συμπεριφορά με νόημα, ένας τρόπος να ρυθμιστούν οι σχέσεις ή να εκφραστεί η ένταση του συστήματος (Flaskas, 2012).
1.2. Η Ομοιόσταση και η Αλλαγή
Τα οικογενειακά συστήματα τείνουν προς την ομοιόσταση—την προσπάθεια δηλαδή να διατηρήσουν την ισορροπία και τη σταθερότητά τους, ακόμα και αν αυτή η ισορροπία είναι δυσλειτουργική (Flaskas, 2012; Heatherington et al., 2015).
Όταν το σύστημα βιώνει πίεση (π.χ. κρίση εφηβείας, απώλεια, οικονομική δυσχέρεια), η ομοιόσταση απειλείται. Το άτομο που εκδηλώνει το σύμπτωμα –ο Υποδεικνυόμενος Ασθενής (Identified Patient - IP)– δρα ως ένας «ρυθμιστής», απορροφώντας την ένταση και διατηρώντας, έστω και με άρρωστο τρόπο, τη δομή του συστήματος αμετάβλητη (Flaskas, 2012; Jeter, 2025).
2. Ο Ρόλος του Υποδεικνυόμενου Ασθενή (IP)
Σύμφωνα με τη συστημική θεώρηση, ο Υποδεικνυόμενος Ασθενής δεν νοσεί με την έννοια ότι φέρει αποκλειστικά την παθολογία. Αντιθέτως, εκδηλώνει αυτό που η οικογένεια δεν μπορεί να εκφράσει συλλογικά (Flaskas, 2012; Jeter, 2025).
2.1. Η Έκφραση της Συλλογικής Ανησυχίας
Η ατομική εκδήλωση, όπως η κατάθλιψη ή η διατροφική διαταραχή, μπορεί να είναι η οικογενειακή συλλογική αγωνία που γίνεται ορατή. Μπορεί το σύμπτωμα να εξυπηρετεί:
Απόσπαση Προσοχής: Το σύμπτωμα του παιδιού (π.χ. επιθετικότητα ή σχολική άρνηση) μπορεί να αποσπά την προσοχή των γονέων από τη δική τους άλυτη συζυγική σύγκρουση (Jeter, 2025).
Διατήρηση των Ορίων: Σε συγχυμένα (enmeshed) συστήματα, όπου τα όρια μεταξύ των μελών είναι ασαφή, το σύμπτωμα μπορεί να είναι ένας τρόπος για το άτομο να διεκδικήσει αυτονομία και προσωπικό χώρο (Heatherington et al., 2015).
Διατήρηση της Ιεραρχίας: Σε συστήματα με άκαμπτη ιεραρχία, το σύμπτωμα μπορεί να είναι μια άρρητη εξέγερση ή μια έκκληση για αναγνώριση.
Όπως αναφέρεται από τον Dr. Nari Jeter, «Τα προβλήματά σας... είναι ο λόγος για τον οποίο η οικογένεια χρειάζεται βοήθεια, αλλά συχνά είναι λόγω της δυσλειτουργίας της οικογένειας που εμφανίζετε αυτά τα συμπτώματα» (Jeter, 2025).
2.2. Το Διαγενεακό Τραύμα
Το σύμπτωμα μπορεί επίσης να αποτελεί «αποτέλεσμα» άλυτων θεμάτων που μεταφέρονται από γενιά σε γενιά – αυτό που ονομάζουμε διαγενεακό τραύμα. Άλυτα πένθη, μυστικά, ή ανεκπλήρωτες ανάγκες των προηγούμενων γενεών μπορούν να εκφραστούν ως δυσκολίες στην τρέχουσα οικογένεια, επηρεάζοντας το στυλ προσκόλλησης και την εκδήλωση άγχους ή κατάθλιψης στα νεότερα μέλη (Van Der Kolk, 2014).
3. Ο Ρόλος της Επικοινωνίας και των Αλληλεπιδράσεων
Η συστημική θεραπεία εστιάζει στο «πώς» και όχι στο «γιατί». Αυτό σημαίνει ότι το κύριο πεδίο παρέμβασης είναι οι σχέσεις και τα μοτίβα επικοινωνίας εντός του συστήματος (L’Abate & Biondo, 2014).
3.1. Δυσλειτουργική Επικοινωνία
Έρευνες έχουν δείξει ότι το οικογενειακό κλίμα και τα μοτίβα επικοινωνίας αποτελούν σημαντικό παράγοντα πρόβλεψης για την εμφάνιση άγχους και κατάθλιψης στην εφηβεία και τη νεαρή ενήλικη ζωή (Heatherington et al., 2015).
Απόρριψη και Κριτική: Οι επικριτικές ή απορριπτικές απαντήσεις της οικογένειας σε θέματα ασθένειας ή διαχείρισης προβλημάτων συσχετίζονται με αρνητικά αποτελέσματα υγείας (L’Abate & Biondo, 2014).
Συγκεχυμένη (Enmeshed) vs. Αποδεσμευμένη (Disengaged) Λειτουργία: Μια μελέτη έδειξε ότι η αποδεσμευμένη οικογενειακή λειτουργία (έλλειψη συναισθηματικής εμπλοκής) επηρεάζει σημαντικά την οικογενειακή επικοινωνία, η οποία με τη σειρά της επιδρά αρνητικά στην αντίληψη της ψυχικής υγείας (Heatherington et al., 2015).
3.2. Τριαδική Σκέψη
Ο συστημικός θεραπευτής, σε αντίθεση με άλλες προσεγγίσεις που μπορεί να εστιάζουν μόνο στο άτομο (μοναδική σκέψη) ή στο ζευγάρι (δυαδική σκέψη), χρησιμοποιεί πάντα την τριαδική σκέψη (Minuchin, 1974). Για να κατανοήσει το σύμπτωμα της Μαρίας, για παράδειγμα, θα αναζητήσει τον ρόλο του πατέρα και των αδελφών, καθώς και το πώς το σύμπτωμα της Μαρίας αφορά τη σχέση των γονέων της.
Αυτός ο σχεσιακός φακός διευρύνει το πλαίσιο αναφοράς και μετατρέπει το πρόβλημα σε ευκαιρία για ανάπτυξη ολόκληρου του συστήματος (Tsiantis & Manolopoulos, 1987).
4. Η Θεραπευτική Διαδικασία: Από την Ετικέτα στην Αλλαγή
Στην πρακτική της συστημικής ψυχοθεραπείας, η εστίαση δεν είναι στην καταστολή ή τη θεραπεία του ατομικού συμπτώματος, αλλά στην αναδιοργάνωση του συστήματος (Flaskas, 2012).
Το πρώτο και πιο σημαντικό βήμα είναι η απενοχοποίηση του Υποδεικνυόμενου Ασθενή (Flaskas, 2012; Jeter, 2025). Ο θεραπευτής βοηθά το σύστημα να καταλάβει ότι: «Δεν είναι ο Γιάννης (ή η Μαρία) που είναι άρρωστος, αλλά όλη η οικογένεια εμπλέκεται σε ένα σχήμα συμπεριφοράς που γεννά τη δυσκολία».
Η θεραπεία επικεντρώνεται στο να εξερευνήσει τα μοτίβα αλληλεπίδρασης και τους ρητούς και άρρητους κανόνες που διέπουν το σύστημα. Μέσα από εργαλεία όπως οι κυκλικές ερωτήσεις, ο θεραπευτής ενθαρρύνει τα μέλη να δουν τις σχέσεις τους από διαφορετική οπτική γωνία:
Πώς αντιδρά η μητέρα όταν ο πατέρας δείχνει σημάδια κόπωσης;
Τι κάνει ο αδελφός όταν το σύμπτωμα της αδελφής είναι έντονο;
Μέσω αυτής της διαδικασίας, το σύμπτωμα αποβαίνει λειτουργικό (Tsiantis & Manolopoulos, 1987). Δεν είναι πλέον μια αιτία για ντροπή ή απομόνωση, αλλά γίνεται ένα σημείο εκκίνησης για την αναδόμηση των σχέσεων, την αποκατάσταση των ορίων και τη δημιουργία ενός πιο ευέλικτου και υγιούς συστήματος (Jeter, 2025).
Η αλλαγή είναι πιο βιώσιμη όταν όλα τα μέλη συμμετέχουν στην εξερεύνηση των μοτίβων αλληλεπίδρασης, αντί να εστιάζουν στο «διόρθωμα» ενός μόνο μέλους (Jeter, 2025).
Βιβλιογραφικές Αναφορές
Flaskas, C. (2012). Systemic practice and the symptom: Beyond the therapeutic use of the identified patient. Family Process, 51(4), 481-496.
Heatherington, L., Friedlander, M. L., & Greenberg, L. S. (2015). Family systems (The relational contexts of individual symptoms). Στο E. N. Altmaier & J. C. Hansen (Επιμ.), The Oxford handbook of counseling psychology (σσ. 535–555). Oxford University Press.
Jeter, N. (2025, 12 Ιανουαρίου). Family Therapists Have A Name For The Family Member Who Is 'Always The Problem'. Yahoo Style UK. yahoostyle.uk/... (Ημερομηνία πρόσβασης: 20/11/2025)
L’Abate, L., & Biondo, A. (2014). The impact of family behaviors and communication patterns on chronic illness outcomes: A systematic review. Journal of Marital and Family Therapy, 40(1), 127-142.
Minuchin, S. (1974). Families and Family Therapy. Harvard University Press.
Tsiantis, J., & Manolopoulos, S. (Επιμ.). (1987). Σύγχρονα θέματα παιδοψυχιατρικής. Καστανιώτης.
Van Der Kolk, B. A. (2014). The body keeps the score: Brain, mind, and body in the healing of trauma. Penguin Books.
Πηγή 1ης δημοσίευσης: Πύλη Ψυχολογίας – PSYCHOLOGY.GR https://www.psychology.gr/systimiki-psychotherapeia/9194-to-symptoma-os-minyma.html